वर्णन

सिंहगड किल्ला – इतिहास, पराक्रम आणि शिवभक्ती

सह्याद्रीच्या पर्वतरांगेत डोंगरमाथ्यावर उभा असलेला सिंहगड किल्ला महाराष्ट्राच्या गौरवशाली इतिहासाचा साक्षीदार आहे. पुण्याच्या नैऋत्येला अवघ्या ३५ किलोमीटर अंतरावर वसलेला हा किल्ला पूर्वी कोंढाणा नावाने ओळखला जात असे. नैसर्गिक सौंदर्य आणि ऐतिहासिक पराक्रम यांचा संगम असलेल्या या गडाने अनेक युद्धे पाहिली आहेत.

१६७० साली झालेले सिंहगडचे युद्ध मराठा इतिहासातील सर्वात वीरश्रीने लढलेले युद्ध म्हणून ओळखले जाते. आज सिंहगड किल्ला भटकंतीसाठी, इतिहासप्रेमींसाठी आणि निसर्गप्रेमींसाठी एक अद्वितीय ठिकाण आहे. सह्याद्रीचे विहंगम दृश्य, साहसी ट्रेकिंग मार्ग आणि इतिहासाचे जिवंत दर्शन येथे अनुभवता येते.

सिंहगडचा इतिहास दोन हजार वर्षांहून अधिक जुना आहे. अनेक राजवटींनी या गडावर सत्ता गाजवली, मात्र सर्वात तेजस्वी अध्याय १६७० साली लिहिला गेला. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी मुघलांच्या तावडीतून हा गड परत मिळवण्याचा निर्धार केला. या मोहिमेचे नेतृत्व पराक्रमी सुभेदार तानाजी मालुसरे यांनी केले. आपल्या शूर मावळ्यांसह त्यांनी रात्रीच्या काळोखात कड्यांवरून चढाई केली. तलवारी झंकारल्या, बाणांचा वर्षाव झाला, रक्त सांडले… आणि तानाजींनी मृत्यूला सामोरे जात गड जिंकला. मात्र या लढाईत त्यांचा प्राण गेला. ही बातमी ऐकून महाराजांनी दुःखाने म्हटले – “गड आला, पण सिंह गेला!” याच पराक्रमाच्या स्मरणार्थ कोंढाण्याचे नाव सिंहगड ठेवण्यात आले.

समुद्रसपाटीपासून १,३१२ मीटर उंचीवर उभा असलेला हा गड रणनीती आणि स्थापत्यशास्त्राच्या दृष्टीने अद्वितीय आहे. त्याच्या भक्कम तटबंदी व बुरुजांमधून संपूर्ण सह्याद्री पर्वतरांगांचे विहंगम दृश्य दिसते. गडाला दोन प्रमुख दरवाजे आहेत – पुण्याकडे तोंड असलेला पुणे दरवाजा आणि कोकणच्या दिशेने उघडणारा कल्याण दरवाजा. दोन्ही दरवाज्यांवर सुंदर कोरीव काम आणि सुरक्षिततेची उत्तम योजना दिसून येते.

किल्ल्याचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे त्याची पाण्याची उत्कृष्ट व्यवस्था. प्राचीन जलसंधारण पद्धती आणि नैसर्गिक जलाशयांमुळे सैनिकांना पाण्याची कमतरता भासत नसे. आजही जुन्या सैनिकी वसाहती आणि धान्य कोठारे येथे दिसतात.

सिंहगड स्वच्छता मोहीम – २३ नोव्हेंबर २०२५

पहाटेची शांत हवा, ढगातून डोकावणारा सूर्य, आणि पायथ्याशी उभे हजारो मावळे— तयार, निर्धारपूर्वक, निश्चय करत सिंहगड स्वच्छता मोहिमेस सुरूवात झाली.

त्यांच्या सोबत लोकनेते खासदार डॉ. निलेशजी लंके, पुण्याचे शहराध्यक्ष प्रशांत जगताप, खडकवासल्याचे अध्यक्ष काकासाहेब चव्हाण, अनिता इंगळे आणि अनेक मान्यवर उपस्थित होते.

खासदार निलेशजी लंके यांनी स्वच्छता साहित्यांचे वितरण करत मोहिमेची सुरूवात झाली. फावडे, डस्टबिन, ब्रश, सोलर लाईट्स, माहितीफलक, बाकडे, भगवे ध्वज इ. साहित्यांचे वाटप करण्यात आले.

असंख्या मावळे रस्त्यावर व पायऱ्यांवर वाढलेले गवत व झुडपं काढत पुढे पुढे जात होती. प्लॅस्टीक कागद व बाटल्या जमा करत होते, सोलर लाईट बसवत होते, माहितीफलक खांद्यावर घेऊन वर चढत होते. खासदार स्वतः मावळ्यांसारखे कामात गुंतलेले. त्यांच्या उपस्थितीने शेकडो मावळ्यांची जिद्द दुपटीने वाढली.

गडावर आलेल्या पर्यटकांच्या डोळ्यांत आश्चर्य होते की इतक्या मोठ्या प्रमाणात स्वच्छता, तीही शिस्तबद्ध पद्धतीने. त्यांना जाणवत होतं – हे फक्त काम नाही, ही सेवा आहे. ही शिवभक्ती आहे.

गडमाथ्यावर पोहोचल्यावर जिजाऊ वंदना घुमली. सर्वांनी छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या गडांचे स्वच्छता-संवर्धन करण्याची शपथ घेतली.

सुभेदार तानाजी मालुसरे यांच्या स्मृतीला वंदन करण्यात आले. खासदार निलेशजी लंके यांनी महाराज आणि तानाजी यांच्या पवित्र स्मृतींसमोर पुष्पांजली अर्पण केली.

दुपारचं उन्हं तीव्र होत गेलं, पण मावळ्यांच्या मनातील तेज जसाच्या तसा राहिला. मोहिम संपेपर्यंत गडाचा चेहरा बदलला होता.

पायऱ्या झाडाझुडपांमधून मुक्त झाल्या, भिंती पुन्हा उभ्या असल्यासारख्या वाटल्या, इतिहास पुन्हा श्वास घेत असल्यासारखा जाणवला.

मावळे थकलेले होते, पण त्या थकव्याच्या आत एक विलक्षण समाधान दडलेलं होतं.

कारण या दिवशी—
 फक्त गड साफ झाला नाही…
 मनं स्वच्छ झाली.
 एकत्त्व जागं झालं.
 संस्कृतीशी नातं आणखी दृढ झालं.

हा दिवस आणि ही मोहीम शिवभक्तीच्या इतिहासात सुवर्णाक्षरांनी लिहिली जाणार आहे.

जय जिजाऊ, जय शिवराय, जयगड